شئون نفس عبارتند از

اوّل : شئونى كه از طريق آنها ، نفس با بيرون ، ارتباط مى يابد كه همان حواس پنجگانه هستند .

دوم : شئونى كه از طريق آنها ، احساس از درون پيدا مى شود ، كه همان وهم و خيال است .

(وهم ، احساسى است كه در پناه عقل نباشد و خيال ، احساس در پناه عقل را گويند . )

سوم : عقل ، كه قواى حسّى و خيالى را فرمان مى دهد .

قواى پنجگانه

عبارتند از :

حسّ لامسه ، حسّ بويايى ، حسّ سامعه و حسّ باصره ، كه با آنها ، درك محسوسات خارجى انجام مى گيرد و در حقيقت ، قواى نفس ، در جلوه نازله اند .

همچنين ، اعتقاد دارند كه يك حسّ مشترك هم هست كه عبارت است از ادراكى كه محسوسات و فرآورده هاى حسّى به آن مى رسند و بنابراين ، جامع و گردآورنده ديگر محسوسات است .

البته حسّ مشترك ، حسّ ششم نيست ، بلكه يك طبيعت مشترك ميان حواس پنجگانه است و ادراك حواس پنجگانه ، در آن تجمع مى يابند ، و تجمع حواس است كه شيئى را به صورت برداشت واحد ، تصور مى كند .

خلاصه اين كه ، جمع و نتيجه ميان محسوسات را حسّ مشترك نامند .

وهم و خيال

از محسوسات است و باعث درك معانى مى گردد و به عبارت ديگر ، نيروى وهم و خيال ، آميزه اى از معنى و مادّه را تصوير مى كند .

در فصول آينده از وهم و خيال ، بيشتر بحث مى شود .

عقل

مراتبى گوناگون دارد و تمام شئون نفس (= حواس و وهم و خيال) را مى تواند تحت فرمان و نظارت خود درآورد .

اگر وهم و خيال و حواس ، تحت نظارت و فرمان عقل نباشند ، مشكل آفرين خواهند بود .

خلاصه مطلب اين كه نفس ، با حسّ ظاهر متحد مى شود كه همان نفس حيوانى است در حالى كه اگر نفس با وهم و خيال و يا با عقل متحد شود ، آن را نفس انسانى نامند .

اين مراتب نفس را حركت جوهرى نفس مى ناميم و در ذات نفس است و نفس براى ارتباط با بيرون از بدن ، توسط شئون خود ، اين ارتباط را برقرار مى كند و باعث ايجاد ادراك مى شود كه ادراك ، يك حالت غير مادى است و در خيال واقع مى شود ، و در حقيقت ، در نفس يك حالت تصويرگيرى به وجود مى آيد .

بنابراين نفس ، جوهرى است كه در ذات و حقيقت خويش ، قابليت تحوّل ، دارد و از احساس تا وهم و خيال و سرانجام تا عقل و در نهايت ، تا عقل كلّ ، مى تواند كمال يابد .

همان طور كه ما ، در آينه ظاهر ، مادّه را مى بينيم ، در آينه وجودى (نفس) ، نيز تصويرگرى داريم; يعنى آينه وجودى ما ، مثل يك